Posługiwanie się wskazywaniem czy rozpoznawanie, na co patrzy druga osoba to umiejętności, które dzieci rozwijające się typowo nabywają w dwóch pierwszych latach życia. Nie wymagają one specjalnego treningu - wrodzona tendencja do kierowania uwagi na sygnały społeczne, wrażliwość na widok twarzy i skierowane na nas spojrzenie w połączeniu z codziennymi kontaktami z opiekunami pozwalają maluchom bez trudu opanować te niewerbalne sposoby komunikacji.
U dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu rozwój tych umiejętności przebiega nieprawidłowo. Często mają one trudności w rozumieniu, na co patrzy albo co wskazuje druga osoba. Rzadziej też używają wzroku i gestów, aby wskazywać interesujące je przedmioty i wydarzenia.
Dlaczego podążanie za wzrokiem i rozumienie gestu wskazywania, a także sprawne posługiwanie się tymi sposobami komunikacji jest tak istotne dla rozwoju społecznego? Aby w pełni docenić wagę tych umiejętności, należy przyjrzeć się zjawisku, które określamy terminem „wspólna uwaga”.
O wspólnej uwadze mówimy, kiedy dwie osoby (lub więcej) skupiają uwagę na przedmiocie lub zdarzeniu i jednocześnie zdają sobie sprawę z tego, że uwaga innych osób jest skierowana na ten sam obiekt. Najczęściej przedmiot naszej uwagi stanowi to, na co obecnie patrzymy, dlatego ze wspólną uwagą wiąże się kierowanie spojrzenia, któremu może towarzyszyć odwrócenie głowy i gest wskazywania.
Wspólna uwaga umożliwia przekazanie drugiej osobie różnych informacji. Wskazując przedmiot, dziecko często po prostu domaga się, aby rodzic coś z nim zrobił, np. podał lub zabrał. Takie wskazywanie nazywamy imperatywnym – jest ono skoncentrowane na przedmiocie i służy zaspokojeniu konkretnej potrzeby. Dzieci z autyzmem, które posługują się gestem wskazywania, najczęściej stosują go właśnie w ten sposób.
Jednak wyróżniamy także inny rodzaj wskazywania, nazywany deklaratywnym, w którym wskazujący koncentruje się na drugiej osobie, chce podzielić się z nią swoimi emocjami, pokazać jej swoje zainteresowanie lub zwrócić jej uwagę. Celem jest więc sam kontakt i wymiana doświadczeń, która buduje i umacnia relacje. Ten rodzaj wskazywania sprawia dzieciom z autyzmem szczególne trudności.
Dzięki wspólnej uwadze dzieci uczą się w kontaktach z innymi, a szczególnie ważną część tej nauki stanowi mowa. Dziecko, które rozumie, że ono i mama patrzą w tej chwili na ten sam przedmiot, może powiązać go z wypowiedzianym przez mamę słowem i przyswoić nową nazwę. Podobnie rozumiejąc, co spowodowało określoną reakcję rodzica, dziecko poszerza wiedzę o świecie i uczy się różnych zasad i prawidłowości.
Podczas terapii dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą nauczyć się zarówno podążania za wzrokiem i rozumienia wskazywania, jak i stosowania tych sposobów komunikacji. Szczególnym wyzwaniem jest dla nich inicjowanie wspólnej uwagi, czyli celowe posługiwanie się gestem, kierunkiem wzroku czy głowy w taki sposób, aby druga osoba zrozumiała, co jest przedmiotem ich uwagi.
Coraz większe wsparcie terapii stanowią programy komputerowe, które kierują uwagę dziecka na sygnały społeczne, równocześnie redukując obciążenie związane z prawdziwymi interakcjami społecznymi. Wśród nich znaleźć można polskie gry Autilius Wspólna Uwaga, w których dzieci ćwiczą rozumienie wskazywania i podążanie za wzrokiem, a także inicjowanie kontaktu.
Literatura:
Bruinsma, Y., Koegel, R. L., Koegel, L. K. (2004). Joint attention and children with autism: A review of the literature. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 10(October), 169–175
Butterworth, G. (2009), Joint Visual Attention in Infancy, W: Bremner, J. G., Fogel, A. (red.), Blackwell handbook of infant development (s. 213-240). John Wiley & Sons.
Charman, T. (2003). Why is joint attention a pivotal skill in autism? Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences, 358, 315–324.
Jones, E., Carr, E. G. (2006). Multiple effects of joint attention intervention for children with autism. Behavior Modification, 30, 782–834.
Meindl, J. N., Cannella-Malone, H. I. (2011). Initiating and responding to joint attention bids in children with autism: A review of the literature. Research in Developmental Disabilities, 32(5), 1441–1454.