Odchodząc na chwilę od naukowych nowinek, prezentujemy krótkie wprowadzenie w temat, który od wieków fascynuje myślicieli, a od ponad 30 lat zajmuje ważne miejsce w psychologii poznawczej - teorię umysłu. Opóźnienie jej kształtowania uznaje się za jeden z głównych deficytów w rozwoju poznawczym dzieci z autyzmem. Z tego powodu w dzisiejszej notce opowiemy o tym, czym jest teoria umysłu oraz w jaki sposób jest testowana, aby później przejść do tego zagadnienia w kontekście autyzmu.
Teoria umysłu może być definiowana na różne sposoby. Bywa określana jako zdolność do wnioskowania o stanach innych osób na podstawie ich zachowań, lub jako mechanizm, który umożliwia tworzenie reprezentacji umysłowych, odnoszących się do stanów umysłu innych osób. Wszystkie ujęcia zakładają, że kształtująca się w toku rozwoju teoria umysłu pozwala na wnioskowanie o myślach, przekonaniach i intencjach innych ludzi.
Sposobów wyjaśniania, jak powstaje teoria umysłu, jest wiele. Alan Leslie postuluje, że mechanizm, pozwalający na rozumienie zachowań innych ludzi (tzw. Mind Module) jest wrodzony, a jeden z jego przejawów stanowi zdolność do udawania, której początki można obserwować już u półtorarocznych dzieci. Za predyktor teorii umysłu uznawane jest także tworzenie wspólnego pola uwagi poprzez wskazywanie obiektów, które pojawia się już w pierwszym roku życia dziecka. Peter Mitchell natomiast jest zdania, że rozwój teorii umysłu zachodzi stopniowo, w miarę jak nasze skłonności przesuwają się od realizmu, do symbolizmu. U dzieci można to zauważyć przy okazji rozwoju zabawy.
Kwestia testowania teorii umysłu jest bardzo ciekawa nie tylko ze względu na pomysłowe zadania, jakie badacze przez lata stawiali przed dziećmi, ale też wątpliwości, budzone przez ich interpretacje, o których opowiemy później.
Testy sprawdzające, jak rozwija się teoria umysłu, skupiają się na tzw. fałszywych przekonaniach. Pierwsze z nich powstały w latach 80. XX wieku, a pracę nad nimi zapoczątkowali Heinz Wimmer i Josef Perner. Ich wersję zmodyfikowali Simon Baron-Cohen, Alan Leslie i Uta Frith, tworząc najbardziej klasyczne narzędzie, zwane testem Sally-Anne.
Test Sally-Anne (nazywany czasem Testem Niespodziewanej Zmiany) wykorzystuje dwie lalki. Eksperymentator przedstawia je dziecku i opowiadając historię, pokazuje, jak Sally chowa piłkę do swojego koszyka. Sally wychodzi, a pod jej nieobecność niedobra Anne przekłada piłkę do swojego pudełka. Kiedy Sally wraca, dziecku zadaje się pytanie: "gdzie Sally będzie szukać swojej piłki?", sprawdzając, czy jest ono w stanie wziąć pod uwagę stan umysłu bohaterki, a więc jej brak świadomości tego, że piłka została przełożona oraz przewidzieć na tej podstawie jej zachowanie.
Wyniki wielu badań, wykorzystujących to narzędzie, są zgodne - poprawnej odpowiedzi potrafi udzielić większość typowo rozwijających się czterolatków, natomiast dzieci młodsze z reguły sobie z nim nie radzą. Na tej podstawie wyciąga się wniosek, że osiągnięcie wieku czterech lat to moment przełomowy, po którym możliwe jest odróżnianie przekonań na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości.
Test Sally-Anne doczekał się wielu zwolenników, jednak nie brakuje również jego krytyków. Ciekawe argumenty za jego odrzuceniem, o których opowiemy w kolejnej notce, podają między innymi Paul Bloom i Tim German.
Innym popularnym zadaniem, wykorzystywanym w badaniu teorii umysłu, jest Test Zwodniczego Pudełka (zwany popularnie "Smarties", od marki cukierków, których często się w nim używa). Zadanie z takiego testu polega na tym, że dzieciom pokazuje się znajome dla nich opakowanie (np. po cukierkach) i pyta: "Jak sądzisz, co jest w środku". Kiedy maluch udzieli odpowiedzi, eksperymentator otwiera pudełko i okazuje się, że jest w nim coś niespodziewanego, np. kredki. Po zaprezentowaniu ich dziecku badacz zadaje pytanie testujące teorię umysłu: "Jak sądzisz, co powie twoja mama, kiedy spytam ją, co jest w środku?". Jeśli dziecko potrafi wziąć pod uwagę to, że jego mama, w przeciwieństwie do niego, nie widziała zawartości i będzie kierowała się opakowaniem, jest to przejaw, że posługuje się ono teorią umysłu.
Wyniki tego testu również wskazują na wiek czterech lat jako moment przełomowy. Między czwartym a piątym rokiem życia dzieci zaczynają dostrzegać, że przekonania na jakiś temat moga być prawdziwe lub fałszywe.
Umiejętność rozwiązywania tego typu zadań związana jest z kompetencjami społecznymi i werbalnymi. Rozwój teorii umysłu, ściśle powiązanej z udawaniem, można łatwo zaobserwować, śledząc zabawę dzieci na przestrzeni lat - od udawania, że trzymany w ręce patyk to miecz, po wyobrażanie sobie, że otaczają nas średniowieczni rycerze i księżniczki.
Na podstawie: J. Trempała. Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki. PWN 2011.
Chcesz otrzymywać od nas informacje o nowych artykułach na stronie? Zostaw swój adres e-mail:
