Kiedy rozmawiająca z nami osoba nagle skieruje wzrok w bok, prawdopodobnie automatycznie spojrzymy w tę samą stronę, zanim jeszcze zdążymy o tym pomyśleć. Przyjmując perspektywę ewolucyjną, postąpiliśmy bardzo słusznie – wzrok naszego rozmówcy mogło przyciągnąć coś niebezpiecznego. Podążanie za wzrokiem to umiejętność, którą dzieci typowo rozwijające się opanowują bardzo szybko. Z biegiem czasu stopniowo doskonalą posługiwanie się kontaktem wzrokowym w komunikacji. Natomiast dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mają w tych obszarach poważne trudności.
Wrażliwość na spojrzenie jest obecna od urodzenia. Noworodki inaczej oglądają twarze ze spojrzeniem skierowanym w ich stronę, a inaczej twarze z odwróconym od nich wzrokiem. Już w wieku 2 miesięcy dzieci reagują na odwrócenie głowy i wzroku dorosłego i stopniowo uczą się rozpoznawać, na co patrzy. W wieku 6 miesięcy potrafią skierować wzrok na przedmiot, na który patrzy druga osoba pod warunkiem, że jest on blisko, a dookoła nie ma innych rozpraszających przedmiotów.
Umiejętność podążania za wzrokiem znacząco poprawia się w wieku około 10 miesięcy. Natomiast między 12 a 18 miesiącem dzieci uczą się rozpoznawać konkretny obiekt, na który skierowane jest spojrzenie drugiej osoby, nawet jeśli znajduje się on poza ich polem widzenia. Oznacza to, że dzieci w drugim roku życia łączą spojrzenie z obiektem i rozumieją, że kierunek wzroku niesie informacje, na co skierowana jest uwaga drugiej osoby. Umiejętność podążania za wzrokiem oraz łączenia osoby patrzącej z obiektem pozwala dzieciom budować pole wspólnej uwagi.
W dalszym rozwoju dzieci rozwijające się typowo nabywają coraz bardziej złożone umiejętności związane z podążaniem za wzrokiem. W jednym z badań dzieci w wieku od 3 do 5 lat grały w zgadywanie, pod którym z trzech kubków ukryta jest zabawka. Dorosły twierdził, że nie wie, gdzie jest zabawka, jednak patrzył w kierunku kubka, który należało wybrać. Trzylatki nie radziły sobie z zadaniem, ale cztero- i pięciolatki rozumiały, że wzrok może zdradzić miejsce ukrycia zabawki pomimo słownego zaprzeczenia i wskazywały prawidłowy kubek.
Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często mają trudności w prawidłowym wykorzystywaniu kontaktu wzrokowego podczas komunikacji z innymi osobami. Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 wśród objawów autyzmu dziecięcego wymienia „niedostateczne wykorzystywanie kontaktu wzrokowego, wyrazu twarzy, postawy ciała i gestów do odpowiedniego regulowania interakcji społecznych”.
Nawet jeśli uwaga dzieci z autyzmem jest skupiona na oczach i podążają za ich ruchem, zazwyczaj nie traktują kierunku spojrzenia jako wskazówki niosącej informacje. Nie wiążą spojrzenia z przedmiotem czy wydarzeniem, na które patrzy druga osoba ani nie spodziewają się, że w obserwowanym przez nią miejscu coś się wydarzy.
Utrudnia to budowanie pola wspólnej uwagi, które oparte jest na podążaniu za kierunkiem wzroku drugiej osoby i odczytywaniu na tej podstawie jej zainteresowania czy emocji. Dobrą wiadomość stanowią jednak wnioski z badań nad programami wczesnej interwencji: umiejętność podążania za wzrokiem i przerzucania wzroku między partnerem interakcji a przedmiotem może zostać efektywnie wyuczona w terapii i przeniesiona na życie codzienne. Kierowanie uwagi na takie sygnały jak kierunek spojrzenia i odwrócenie głowy dzieci mogą również ćwiczyć w grach w programie Autilius Wspólna Uwaga.
Literatura:
Brooks, R., Meltzoff, A. N. (2002). The importance of eyes: how infants interpret adult looking behavior. Developmental psychology, 38(6), 958-966.
Csibra, G., Halit, H., Farroni, T., De Haan, M., ... Richards, J. (2005). The emergence of the social brain network: Evidence from typical and atypical development. Development and psychopathology, 17(03), 599-619.
Farroni, T., Massaccesi, S., Pividori, D., Johnson, M. H. (2004). Gaze following in newborns. Infancy, 5(1), 39-60.
R. Flom, K. Lee, D. Muir (2007). Gaze following: Its development and significance (s. 95-111, 217-241). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Freire, A., Eskritt, M., Lee, K. (2004). Are eyes windows to a deceiver’s soul? Children’s use of another’s eye gaze cues in a deceptive situation. Developmental psychology, 40(6), 1093- 1104.
Kaale, A., Smith, L., Sponheim, E. (2012). A randomized controlled trial of preschool-based joint attention intervention for children with autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 53, 97–105
Kasari, C., Freeman, S. F., Paparella, T. (2006). Joint attention and symbolic play in young children with autism: A randomized controlled intervention study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, 611–620.
Moll, H., Tomasello, M. (2004). 12 and 18 month old infants follow gaze to spaces behind barriers. Developmental science, 7(1), F1-F9.
